Systemy czasu pracy – rodzaje

Większości z nas praca na etacie kojarzy się ze standardowym czasem pracy w dni robocze, oczywiście osiem godzin dziennie przez pięć dni w tygodniu. Warto jednak wiedzieć, iż w polskim prawie wyróżnić można kilka innych systemów czasu pracy. W dzisiejszym czasie sprawdzimy najważniejsze informacje na ten temat.

Nie da się ukryć – praca w oparciu o umowę o pracę wiąże się z wieloma niezbywalnymi przywilejami, o których zleceniobiorcy, wykonawcy dzieła lub samozatrudnieni mogą właściwie zapomnieć. Warto jednak pamiętać, iż w życiu nie ma nic za darmo. Prawo do urlopu okolicznościowego czy wolnego na żądanie przysługuje tylko wtedy, gdy zatrudniony spełniać będzie pracownicze obowiązki określone przepisami prawa. 

Osoby zarabiające na podstawie umowy o dzieło nie muszą nikomu tłumaczyć się z tego, kiedy, jak i w jaki sposób wykonały zlecone im zadanie. W przeciwieństwie do nich pracownicy z umową o pracę są zobowiązani do wykonywania pracowniczych obowiązków w ściśle określonym systemie czasu pracy. Większość z nas kojarzy etat z pracą od poniedziałku do piątku w godzinach od 8 do 16 lub od 7 do 15. Niemniej jednak w polskim prawie obowiązuje nie jeden, lecz kilka systemów pracy. Mowa o:

• podstawowym systemie czasu pracy,
• równoważnym systemie czasu pracy,
• przerywanym systemie czasu pracy,
• zadaniowym systemie czasu pracy,
• systemie skróconego tygodnia pracy,
• weekendowym systemie czasu pracy
• systemie pracy w ruchu ciągłym,
• nocnym systemie czasu pracy.

W dalszej części artykułu pokrótce wyjaśnimy, czym charakteryzuje się każdy z powyższych systemów czasu pracy. 

Podstawowy system czasu pracy

Najbardziej popularnym systemem czasu pracy jest system podstawowy. W jego przypadku normy czasu pracy wynoszą odpowiednio:

• 8 godzin – dotyczy normy dobowej,
• 40 godzin – dotyczy nomy tygodniowej (w założeniu, że w ciągu tygodnia roboczego nie wypadł żaden dzień ustawowo wolny od pracy.

W podstawowym systemie czasu pracy pracownik wykonuje swoje obowiązki 5 dni w tygodniu, osiem godzin dziennie, zwykle od poniedziałku do piątku. Z kolei okres rozliczeniowy trwa zwykle do 4 miesięcy, choć w szczególnych przypadkach istnieje możliwość jego wydłużenia aż do 12 miesięcy.

Równoważny system czasu pracy

W równoważnym systemie czasu pracy normę dobową charakterystyczną dla podstawowego systemu czasu pracy (8 godzin) można wydłużyć – jednak nie dłużej niż do 12 godzin. Tylko w szczególnych przypadkach ustawodawca dopuszcza wydłużenie dobowej normy do 16 lub 24 godzin. 

Co szczególne dla równoważnego systemu czasu pracy, to właśnie owe „równoważenie”. Oznacza to, za każdy przedłużony dobowy wymiar czasu pracy pracownik powinien móc liczyć na rekompensatę w postaci skróconego dobowego wymiaru czasu pracy w inne dni lub po prostu w postaci dni wolnych od pracy. Ważne jest zachowanie 40-godzinnej normy tygodniowej.

Okres rozliczeniowy dla równoważnego systemu czasu pracy trwa najczęściej 1 miesiąc. W wyjątkowych i szczególnie uzasadnionych przypadkach może być on przedłużony do 3 miesięcy.

Przerywany system czasu pracy

W przypadku przerywanego systemu czasu pracy umożliwia się wprowadzenie jednej przerwy w pracy w ciągu doby trwającej nie dłużej niż 5 godzin. Oczywiście przerwy tej nie wlicza się do czasu pracy, choć warto dodać, że za czas jej trwania pracownikowi przysługuje wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.

Zwykle pracodawcy nie wykorzystują pełnego, pięciogodzinowego wymiaru przerwy, jakie przysługuje w przypadku przerywanego systemu czasu pracy. Najcześciej przerwa wynosi godzinę – wówczas pracowni spędza w pracy 9 godzin, z czego pracuje 8 godzin (przykładowo 4 + 4 godziny), a jedną godzinę spędza na częściowo płatnej przerwie. 

Zadaniowy system czasu pracy

W Kodeksie pracy czytamy, iż w szczególnych przypadkach (czyli tych uzasadnionych rodzajem pracy, organizacją lub miejscem wykonywania pracy) możliwe jest stosowanie zadaniowego systemu czasu pracy. W takim systemie pracodawca, oczywiście po porozumieniu z pracownikiem, ustala czas niezbędny do wykonania powierzonych mu zadań, pamiętając jednak o ograniczeniach typowych dla podstawowego systemu czasu pracy (maks. 8 godzin pracy na dobę i 40 godzin pracy w tygodniu).

System skróconego tygodnia pracy

System skróconego tygodnia pracy polega na tym, iż na pisemny wniosek pracownika pracodawca może zezwolić na wykonywanie przez zatrudnionego obowiązków zawodowych przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia. W takim wypadku, by pracownik mógł wyrobić tygodniową normę godzinową (40 godzin), przedłużeniu ulega dobowy wymiar czasu pracy w inne dni tygodnia – jednak nie więcej niż do 12 godzin pracy na dobę. 

Przykładowo pracownik może pracować cztery dni w tygodniu po 10 godzin dziennie, wyrabiając tym samym normę tygodniową i mając jeden dzień tygodnia roboczego wolny od pracy. Warto pamiętać, ze okres rozliczeniowy przy systemie skróconego tygodnia pracy nie może przekraczać jednego miesiąca miesiąca.

Weekendowy system czasu pracy

Pracę w systemie weekendowym zatrudniony świadczy wyłącznie w dni takie jak piątki, soboty, niedziele i dni świąteczne. By móc wypracować liczbę godzin, która pozwoli otrzymać satysfakcjonujące wynagrodzenie, ustawodawca umożliwił wydłużenie dobowego wymiaru pracy do 12 godzin. Jeśli pracownik chce, może pracować nawet do 12 godzin dziennie przez cały weekend. Zwykle jednak to i tak nie wystarcza do wyrobienia pełnego etatu, dlatego w większości przypadków osoby zatrudnione w systemie weekendowym mają umowy na 2/3 lub 3/4 etatu.

System pracy w ruchu ciągłym

System pracy w ruchu ciągłym bywa stosowany przy pracach, które ze względu na technologię produkcji nie mogą być wstrzymane. W takich sytuacjach dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni. 

W czasie trwania takiego okresu możliwe jest wydłużenie dobowego wymiaru czasu do maksymalnie 12 godzin pracy, ale tylko w przypadku jednego dnia w danym tygodniu. Co więcej, w trakcie trwania 4-tygodniowego okresu rozliczeniowego nie może zdarzyć się tak, że w każdym tygodniu pracownik poproszony będzie o pozostanie w pracy dłużej niż 8 godzin. Może stać się tak w przypadku maksymalnie 3 tygodni z czterech tygodni danego okresu rozliczeniowego. 

Warto dodać, iż za każdą godzinę pracy powyżej standardowych 8 godzin na dobę pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia odpowiadający dodatkowy za pracę w godzinach nadliczbowych.

Nocny system czasu pracy

W niektórych zawodach, na przykład w branży transportowej, czas pracy niemal zawsze obejmuje godziny nocne. Zgodnie z przepisami prawa pora nocna dotyczy zakresu godzinowego między 21:00 a 7:00 dnia kolejnego. Osobą pracującą w porze nocnej jest pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy porą nocną lub którego co najmniej 1/4 czasu pracy w całym okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną.

Z uwagi na szczególny charakter pracy w porze nocnej, dla wielu z nas zbyt obciążający i wyczerpujący, ustawodawca określił grupę osób, które bezwzględnie nie mogą wykonywać pracy w porze nocnej. Mowa o:

• kobietach w ciąży,
• młodocianych,
• niepełnosprawnych (chyba że lekarz orzeknie, iż stan zdrowia pracownika nie stwarza przeciwwskazań),
• pracownikach sprawujących opiekę nad dzieckiem do chwili ukończenia przez nie 4. roku życia (chyba że pracownik sam wyrazi zgodę na pracę w nocy).

Za każdą godzinę pracy w porze nocnej, czyli między godziną 21:00 a 7:00, pracownikowi należy się specjalny dodatek do standardowej pensji w wysokości 20% stawki godzinowej zgodnej z minimalnym wynagrodzeniem.