Jak unieważnić małżeństwo kościelne – poradnik

Dla osób wierzących, rozwód cywilny wcale nie oznacza końca małżeństwa. Zgodnie z wiarą katolicką, „Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela”. W uzasadnionych przypadkach można natomiast unieważnić sakrament małżeństwa, co potocznie nazywa się „kościelnym rozwodem”. Sprawdziliśmy jakie są przesłanki i jak wygląda cała procedura.

Liczba zawieranych przez Polaków ślubów z roku na rok maleje, a liczba rozwodów z roku na rok rośnie… ta smutna statystyka ma niestety pokrycie w ogromnych liczbach. W 1980 roku rozwiodło się prawie 40 000 par, a w roku 2015 ta liczba była już niemal dwa razy większa – rozwodu udzielono 67 296 parom. Co ciekawe, 2/3 pozwów rozwodowych składają kobiety.

Liczba zawieranych ślubów spadła już o ponad 1/3. W roku 2015 na 100 ślubów przypadały prawie 4 rozwody, a jeśli tendencja wzrostowa będzie się nadal utrzymywać, w ciągu następnej dekady stosunek ten może stać się jeszcze bardziej niepokojący.

W katolickim kraju to duży problem społeczny, dlatego wielu rozwiedzionym osobom zależy na kościelnym unieważnieniu małżeństwa i wejściu w nowy związek z czystą kartą. Życie w nowym związku jest bowiem grzechem ciężkim (zwanym również śmiertelnym).

Kościelny rozwód nie jest jednak wynikiem woli lub zapłaconych pieniędzy – do unieważnienia małżeństwa przez Kościół należy mieć odpowiednie powody (i dowody na nie) oraz przejść całą procedurę. Rozstrzyganie takich spraw należy do kompetencji sądów kościelnych. Ustalają one, czy małżeństwo rzeczywiście zostało zawarte w sposób – z punktu widzenia prawa kanonicznego – nieprawidłowy.

PRZESŁANKI DO UNIEWAŻNIENIA MAŁŻEŃSTWA

Przesłanki unieważnienia małżeństwa wskazane są w Kodeksie Prawa Kanonicznego (kan. 1095-1107) w rozdziale IV Zgoda małżeńska. Należą do nich:

1. Pozbawienie wystarczającego używania rozumu  

Jest to pierwsza z trzech niezdolności konsensualnych do zawarcia małżeństwa, czyli tych, które opierają się o różne zaburzenia psychiczne. Pozbawienie wystarczającego używania rozumu jest najbardziej skrajną z nich – dotyczy zatajonej przed współmałżonkiem choroby psychicznej oraz każdej innej choroby zaburzającej poczytalne działanie.

Może być to także niedorozwój psychiczny zmniejszający naturalne możliwości poznawcze człowieka. Często wskazywaną chorobą jest schizofrenia – polega na rozprzężeniu życia psychicznego i postępowaniu opacznie mimo zachowanej przytomności. Przyczyny braku używania rozumu mogą być zatem stały (choroba psychiczna), ale także przejściowy (bycie pod wpływem alkoholu albo środków odurzających). Do unieważnienia małżeństwa konieczne jest jednak dowiedzenie pozbawienia używania rozumu już w chwili zawierania ślubu.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Brak wystarczającego używania rozumu.
Kan. 1095. Niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy są pozbawieni wystarczającego używania rozumu – habitualny (niedorozwój lub uszkodzenie mózgu) lub aktualny (odurzenie lub zamroczenie).”

2. Brak rozeznania współmałżonków co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich

Obowiązki i prawa małżeńskie są ze sobą wzajemnie powiązane – to, co dla jednego z małżonków jest obowiązkiem, dla drugiego jest prawem. Kanon nie wskazuje listy praw i obowiązków, ale za to kanoniści często ujmują, że to, co służy dobru i zgodzie małżeństwa, to:

1) zachowanie wierności,
2) współżycie z małżonkiem w ludzki sposób,
3) zachowanie nierozerwalności małżeństwa,
4) świadczenie pomocy współmałżonkowi,
5) dążenie do wiary i świętości,
6) pielęgnowanie wzajemnego dobra i wspólnoty małżeńskiej.

Co ważne – powodem unieważnienia małżeństwa nie może być raczej szeroko pojęty „brak miłości”, ponieważ miłość z punktu widzenia prawnego jest niemierzalna i trudno byłoby udowodnić jej obecność lub jej brak.

Nie tylko nierealizowanie powyższych obowiązków jest przesłanką do unieważnienia małżeństwa – chodzi o samą świadomość istotności tych obowiązków dla prawidłowego funkcjonowania związku. Ważna jest zatem odpowiednia dojrzałość psychiczna, która umożliwia uszanowanie obowiązków małżeńskich do końca życia.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Poważny brak rozeznania oceniającego co do praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przyjmowanych i przekazywanych.

Kan. 1095. Niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych (zaburzenia osobowości, choroby psychiczne, niedojrzałość).”

3. Niezdolność do podjęcia obowiązków małżeńskich ze względów psychicznych

Niezdolność do podjęcia i realizowania wyżej wymienionych obowiązków małżeńskich może również wynikać z zaburzenia natury psychicznej. Mogą być to:

1) alkoholizm,
2) zaburzenie osobowości,
3) narkomania,
4) anomalie seksualne (nimfomania, homoseksualizm),
5) zaburzenia seksualne (sadyzm, masochizm),
6) skrajny egoizm.

Ważnego małżeństwa nie mogą zawrzeć także osoby chore na AIDS. Może być uznane za nieważne także małżeństwo z transseksualistą po operacji zmiany płci. Jeżeli wyżej wymienione zaburzenia nie uniemożliwają jednak wykonywania obowiązków małżeńskich, a jedynie je utrudniają, nie jest to przesłanką do unieważnienia małżeństwa.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej.

Kan. 1095. Niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich.”

4. Zawarcie małżeństwa na skutek zwiedzenia podstępem 

Podstępem określa się działanie celowo wprowadzające kogoś w błąd. Jeżeli na skutek podstępu osoba zawrze związek małżeński, jest on nieważny. Wynika to z samej formuły wypowiadanej przy zawieraniu związku – ksiądz pyta narzeczonych, czy nie ukrywają czegoś, co mogłoby zakłócić współżycie w małżeństwie.

Podstępem jest także zatajenie przed partnerem niepłodności – o takim fakcie należy poinformować przed ślubem i wziąć ślub jedynie wtedy, kiedy oboje małżonków jest świadomych wynikających z bezpłodności konsekwencji. Wprowadzenie w błąd dotyczy również zatajenia faktu posiadania dzieci, zaciągniętych długów, popełnionych przestępstw lub kradzieży oraz innych obciążeń natury moralnej, których ujawnienie mogłoby doprowadzić do niezawarcia związku małżeńskiego.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Podstępne wprowadzenie w błąd.

Kan. 1098. Kto zawiera małżeństwo, zwiedziony podstępem, dokonanym dla uzyskania zgody małżeńskiej, a dotyczącym jakiegoś przymiotu drugiej strony, który ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego, zawiera je nieważnie.”

5. Wykluczenie istotnego elementu małżeństwa (symulacja częściowa)

Symulacja częściowa to świadome wykluczenie jakiegoś istotnego elementu małżeństwa (wykluczenie potomstwa, jedności, wierności, nierozerwalności). Wykluczenie potomstwa nie dotyczy samej odmowy zrodzenia potomstwa – chodzi tu także o wykluczenie jego wychowania oraz o wykluczenie obowiązku ochrony życia poczętego (przerwanie ciąży).

Istotne elementy to także wymienione wyżej w punkcie 2 obowiązki małżeńskie. Poza obowiązkiem podejmowania czynności małżeńskiej zmierzającej do wydania potomstwa na świat, obowiązkiem rodziców jest także wychowanie potomstwa: ogólnofizyczne, fizyczne i religijne.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Symulacja częściowa.

Kan. 1101. § 1. Domniemywa się, że wewnętrzna zgoda odpowiada słowom lub znakom użytym przy zawieraniu małżeństwa. § 2. Jeśli jednak jedna ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczyłyby jakiś istotny element małżeństwa, albo jakiś istotny przymiot, zawierają je nieważnie.”

6. Zawarcie małżeństwa pozornego (symulacja całkowita)

Zawarcie małżeństwa pozornego to wyrażenie zgody słownej mimo całkowitego sprzeciwu woli. Zgoda taka jest nieszczera, a zatem fikcyjna – w takim przypadku małżeństwo nie jest ważne. Pozorna zgoda może wynikać z woli własnej albo z działania pod naciskiem.

Małżeństwo można również wykluczyć, jeśli jego zawarcie było związane z wyłączną intencją osiągnięcia celu zupełnie niezgodnego z celami małżeństwa (na przykład zaspokojenie woli rodziców na posiadanie synowej). Takie pozorowanie własnej zgody jest winą umyślną i powoduje nieważność słów przysięgi małżeńskiej.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Symulacja całkowita.

Kan. 1101. § 1. Domniemywa się, że wewnętrzna zgoda odpowiada słowom lub znakom użytym przy zawieraniu małżeństwa. § 2. Jeśli jednak jedna ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczyłyby samo małżeństwo zawierają je nieważnie.”

7. Zawarcie małżeństwa pod warunkiem (zgoda warunkowa)

Wola zawarcia małżeństwa jest w pełni szczera, jeżeli nie jest uzależniona od jakichkolwiek okoliczności. Warunkowa zgoda małżeńska to taka, która dla jednego z narzeczonych była ważna tylko pod warunkiem zaistnienia jakiejś okoliczności, która w chwili zawierania związku nie była pewna (na przykład: wezmę ślub, jeśli za swoje oszczędności wybudujesz nam dom). Warunek może:

– dotyczyć przyszłości – ustalona przez narzeczonego okoliczność ma się spełnić dopiero po zawarciu związku małżeńskiego,
– dotyczyć przeszłości lub teraźniejszości – małżeństwo w takim przypadku narzeczony uzależnia od trwania lub zaprzestania istnienia przedmiotu warunku.

Warunek dotyczący przyszłości musi zostać pisemne odwołany w protokole przedślubnym – w przeciwnym przypadku jego ujawnienie po zawarciu związku małżeńskiego spowoduje jego nieważność. Warunek stawiany prywatnie, nie w obecności księdza, również musi zostać odwołany przez zawarciem ślubu, aby ten był ważny.

Przepis z prawa kanonicznego:

Zgoda warunkowa.

“Kan. 1102. § 1. Nie można ważnie zawrzeć małżeństwa pod warunkiem dotyczącym przyszłości. § 2. Małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym przeszłości lub teraźniejszości jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku. § 3. Warunek zaś, o którym w § 2, nie może być godziwie dołączony, chyba że za pisemną zgodą ordynariusza miejsca.”

8. Zawarcie małżeństwa pod przymusem lub pod wpływem bojaźni z zewnątrz

Przymus jest naciskiem wpływającym na wolę działania osoby. Przymus może być:

–  fizyczny – jest to nacisk zewnętrzny, który przybiera postać przemocy z użyciem siły,
–  moralny – presja, nacisk zewnętrzny lub wewnętrzny, nie uzyskany poprzez użycie siły fizycznej, a poprzez naleganie, uciążliwe prośby, żądania, groźby, upokarzanie, zniewagę słowną.

Następstwem obu rodzajów przymusu jest bojaźń. Bojaźń może być powodem unieważnienia małżeństwa tylko w następujących przypadkach:

1) jeśli jest to bojaźń ciężka, ze względu na to, że zło grożące osobie jest obiektywnie wielkie lub wielkie w subiektywnej ocenie tej osoby (zależne jest to od wrażliwości osoby na zło),
2) jeśli jest to bojaźń wynikająca z celowego działania drugiej osoby – działanie to musi jednak zmierzać do wymuszenia na osobie zgody na małżeństwo,
3) jeśli osoba, która zawiera związek małżeński, na skutek odczuwanej bojaźni, nie widzi żadnego innego wyjścia, jak zawarcie ślubu z daną osobą, będącą przyczyną bojaźni. Przymus fizyczny w każdym przypadku unieważnia małżeństwo kościelne na mocy prawa naturalnego.

Bojaźń może wynikać także z prób szantażu (na przykład: odbiorę sobie życie, jeśli się ze mną nie ożenisz). Jest to bojaźń zniesławienia – często dopuszczają się jej nie tylko narzeczeni, ale również rodzice któregoś z nich (na przykład grożą zerwaniem kontaktu z własnym dzieckiem na skutek niezawarcia związku małżeńskiego). Zastosowanie tego typu szantażu również jest przesłanką do unieważnienia małżeństwa.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Przymus i bojaźń.

Kan. 1103. Nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo.”

9. Błąd co do osoby albo błąd co do przymiotu osoby

Błąd może dotyczyć zarówno tożsamości danej osoby, jak i jej przymiotu. Błąd w pierwszym przypadku skutkuje uznaniem małżeństwa za nieważne, a w drugim przypadku – nie zawsze. Błąd co do przymiotu (jakiejś cechy, wieku, płodności) czyni małżeństwo nieważnym w przypadku, kiedy był bezpośrednio wymagany (na przykład: mężczyzna bierze ślub z kobietą ze względu na to, że da mu ona dzieci, kobieta oświadcza mu, że jest płodna, po czym po ślubie okazuje się, że nie powiedziała mu prawdy). Taki błąd jest wtedy niemal równoznaczny z błędem co do osoby.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Błąd co do osoby.
Kan. 1097. § 1. Błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa – błąd co do tożsamości fizycznej lub przymiotu rozciągniętego na osobę.
Błąd co do przymiotu osoby bezpośrednio i zasadniczo zamierzony.
Kan. 1097. § 2. Błąd co do przymiotu osoby, chociażby był przyczyną zawarcia małżeństwa, nie powoduje nieważności małżeństwa, chyba że przymiot ten był bezpośrednio i zasadniczo zamierzony.”

10. Braki dotyczące formy kanonicznej 

Dotyczą głównie zawarcia małżeństwa bez dopełnienia obowiązku obecności osobistej albo pełnomocnika podczas sakramentu, a także udzielenia sakramentu przez osobę do tego nieuprawnioną. Obie strony muszą wyrazić wolę wstąpienia w związek małżeński słowami, a jeśli niezdolne są do mówienia, to równoznacznymi z mówieniem znakami. W szczególnych przypadkach zgodę małżeńską może wyrazić także pełnomocnik danej strony. Aby małżeństwo było ważne, musi być zawarte w obecności księdza oraz dwóch świadków.

Przepis z prawa kanonicznego:

“Kan. 1104 – § 1. Do ważnego zawarcia małżeństwa konieczne jest, by nupturienci byli równocześnie obecni, bądź osobiście, bądź też przez pełnomocnika. § 2. Zgodę małżeńską nupturienci powinni wyrazić słowami, a gdy nie mogą mówić, równoznacznymi znakami.
Kan. 1108 – § 1. Tylko te małżeństwa są ważne, które zostają zawarte wobec asystującego miejscowego ordynariusza albo proboszcza, albo wobec kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich; a także wobec dwóch świadków, według zasad wyrażonych w następnych kanonach i z uwzględnieniem wyjątków, o których w kan. 144, 1112, § 1, 1116 i 1127, §§ 2-3.”

JAK UNIEWAŻNIĆ MAŁŻEŃSTWO – ETAPY

Krok 1 – złożenie pozwu

Pozew, czyli skargę rozwodową – należy złożyć do siedziby kurii w naszej diecezji. W celu ustalenia adresu i pobrania wzoru wniosku najlepiej udać się do proboszcza naszej parafii, który zazwyczaj dysponuje odpowiednimi dokumentami. Skarga może być napisana zarówno odręcznie, jak i komputerowo. Pozew należy złożyć w kurii w dwóch egzemplarzach, ponieważ jeden z nich zostaje tam, a drugi jest przesyłany do osoby pozwanej (aby mogła zapoznać się z nim i ustosunkować się do niego).

Warto mieć na uwadze, że w skardze zawieramy również dane świadków, którzy będą potem składać zeznania dotyczące naszego małżeństwa. Świadkowie zatem to nie osoby, które poznały nas dopiero po zawarciu przez nas małżeństwa – powinny być to osoby, które pamiętają chociaż jedną ze stron małżeństwa sprzed momentu jego zawarcia.

“Kan. 1504 – Skarga, przez którą zaczyna się spór, winna:
1) wyrażać wobec jakiego sędziego sprawa jest wnoszona, czego się żąda i od kogo;
2) wskazywać, na jakim uprawnieniu opiera się powód i przynajmniej ogólnie fakty i dowody na poparcie roszczeń;
3) być podpisana przez powoda lub jego pełnomocnika, ze wskazaniem dnia, miesiąca
i roku jak również miejsca zamieszkania powoda lub jego pełnomocnika albo miejsca
pobytu oznaczonego przez nich dla odbierania akt;
4) wskazywać stałe lub tymczasowe zamieszkanie strony pozwanej.”

Krok 2 – przyjęcie skargi powodowej

Jeżeli skarga nasza spełnia wszystkie wymogi formalne, zostaje przyjęta przez sąd i rozpatrywana (drugi egzemplarz jest w tym czasie wysyłany do osoby pozwanej).

“Kan. 1505
§ 1. Sędzia jednoosobowy lub przewodniczący trybunału kolegialnego – po ustaleniu, że zarówno sprawa należy do jego właściwości, jak i tego, że powód nie jest pozbawiony zdolności występowania w sądzie – powinien swoim dekretem jak najszybciej skargę albo przyjąć, albo odrzucić.
§ 2. Skargę powodową można odrzucić wyłącznie jeżeli:
1) sędzia lub trybunał są niewłaściwi;
2) na pewno wiadomo, że powód nie ma zdolności występowania w sądzie;
3) nie zachowano przepisów kan. 1504, nn. 1-3;
4) z samej skargi powodowej jasno wynika, że roszczenie jest pozbawione jakiejkolwiek
podstawy i nie może się zdarzyć, by w trakcie procesu jakaś podstawa się ujawniła.”

Krok 3 – wydanie dekretu o ustalenie przedmiotu sporu

Po przyjęciu naszego pozwu, zostaje wydany formalny akt, który stwierdza przedmiot sporu. Wykazane są w nim konkretne przyczyny mające udowodnić nieważność zawartego małżeństwa. Sąd wskazuje w dekrecie przyczyny zarówno te, które pozywający zawarł w skardze, jak i te, które wskazała osoba pozwana. Podczas procesu rozważana może być dowolna liczba tytułów prawnych, jednak wystarczy udowodnienie jednej nieprawidłowości podczas zawierania ślubu, by ślub został unieważniony.

Krok 4 – zeznania obu stron

Obie strony związku małżeńskiego odpowiadają przed sądem na pytania – odpowiedzi ich są spisywane do protokołu, który jest aktem prawnym. Przy składaniu zeznań nie jest obecna druga strona związku małżeńskiego – osoby obecne na sali zeznań to jedynie sędzia, notariusz i ewentualnie adwokaci kościelni.

Jeżeli potrzebujemy obecności i porady adwokata kościelnego, powinniśmy zgłosić się do niego jeszcze przed tym krokiem. Osoba ta zapozna nas z procedurami składania zeznań, z przykładowymi pytaniami oraz odpowiednio przygotuje nas do odpowiadania przed sądem.

Krok 5 – zeznania świadków 

Wyglądają podobnie, jak zeznania stron – również na sali obecna jest tylko osoba, która zeznaje przed sądem, sędzia i notariusz.

“Kan. 1549 – Wszyscy mogą być świadkami, chyba że prawo wyraźnie ich wyklucza, bądź zupełnie,
bądź częściowo.
Kan. 1550 – § 1. Nie należy dopuszczać do składania zeznań małoletnich poniżej czternastego roku życia i upośledzonych umysłowo; mogą być jednak przesłuchani na mocy dekretu sędziego, w którym uzasadni się taką potrzebę”.

Krok 6 – badanie przez biegłego psychologa

Jest to moment szczególne ważny w przypadku podania za przyczynę nieważności małżeństwa jakiegokolwiek zaburzenia psychicznego. W zależności od podanego powodu powoływany jest biegły psycholog, psychiatra albo seksuolog. Jego ocena zdrowia psychicznego każdej ze stron w czasie zawierania małżeństwa jest jednym z kluczowych dowodów podczas procesu sądowego.

Krok 7 – opublikowanie materiału dowodowego

Pod zebraniu całego materiału dowodowego, zostaje on dany do wglądu stronom i świadkom procesu. Poza materiałem przemawiającym za unieważnieniem kościelnym związku małżeńskiego, obie strony dostają także dokument od sądowego Obrońcy związku, który po zapoznaniu z materiałem dowodowym stara się wykazać w nim wszelkie nieprawidłowości i przesłanki przemawiające za ważnością małżeństwa.

Po opublikowaniu tych wszystkich akt, obie strony mają jeszcze możliwość sądowego zgłoszenia swoich zastrzeżeń. Jest to dodatkowa okazja na zaprzeczenie tego, co wykazał Obrońca związku małżeńskiego. Czas weryfikacji i podejmowania decyzji przez Sąd Biskupi wynosi obecnie, zgodnie z decyzją papieża Franciszka, 45 dni. Dotychczasowe kroki – praca Sądu Biskupiego – będą nas kosztowały (w zależności od parafii) około 1000-1500 zł.

Krok 8 – podjęcie wyroku

Po 45 dniach Sąd Biskupi wydaje wyrok – jest to jednak wyrok I instancji. Jeśli dana strona lub Obrońca nie są zadowolone z wyroku – mają prawo w ciągu 15 dni złożyć apelację. Sąd II Instancji podejmuje w takim wypadku decyzję ostateczną – wydany wyrok podlega wykonaniu.

Statystyki pokazują jasno, że z roku na rok coraz więcej małżeństw w Polsce uzyskuje “rozwody kościelne”. Rośnie także liczba składanych do sądów skarg powodowych. Według danych z ostatnich lat, 99% wyroków z nieważnością wydanych było w oparciu o wady zgody małżeńskiej, które wymienione zostały w powyższym artykule.

Ważne jest jednak, by powodów tych nie nadużywać i nie starać się na siłę przekonać świadków do zeznawania na rzecz nieprawidłowości zawartego przez nas związku małżeńskiego – jest to nie tylko przestępstwo, ale i grzech ciężki.