Zachowek – co to jest i komu przysługuje?

Zachowek – co to jest i komu przysługuje?

author
Halszka Gronek
10 lipca 2023
Ekspertka finansowa na zadluzenia.com, ukończyła dziennikarstwo i socjologię na Uniwersytecie Gdańskim. Autorka kompendiów wiedzy na temat społecznych aspektów świata finansów i ekonomii.

Niemal każdy dorosły obywatel ma możliwość dowolnego dysponowania własnym majątkiem i sporządzenia testamentu. Warto jednak wiedzieć, że najbliżsi krewni spadkodawcy są w pewnym zakresie chronieni – mają oni zagwarantowane prawo do części majątku. Instytucją zapewniającą tenże przywilej jest zachowek. Czym on jest i komu przysługuje?

Co to jest zachowek?

Według oficjalnej definicji zachowek to nic innego, jak instytucja prawa spadkowego, której celem jest ochrona najbliższych osób spadkodawcy przed dowolnym korzystaniem przez niego ze swobody testowania i rozporządzania swoim majątkiem w drodze darowizn. 

Mówiąc prościej, zachowek jest prawnym narzędziem wypłaty majątku spadkowego na rzecz najbliższych krewnych zmarłego – wtedy, gdy ten nie przewidział ich w swoim testamencie i nie zdecydował o przyznaniu im spadku.

W życiu przytrafiają się przecież różne sytuacje. Czasami zdarza się tak, że spadkodawca celowo dąży do tego, by jego majątek przypadł tylko niektórym spośród spadkobierców ustawowych (lub nawet komuś zupełnie niespokrewnionemu i nie spowinowaconemu).

Prawo chroni jednak przez tego typu sytuacjami najbliższych krewnych spadkodawcy. Bowiem jak wynika z licznych przepisów prawa, rodzina jest instytucją, której oprócz obowiązków należą się także przywileje. Dlatego właśnie wprowadzono do prawa zachowek – by chronił najbliższą rodzinę zmarłego i zabezpieczał ich finansowo.

Podstawa prawna

Aktem prawnym, który reguluje kwestię obowiązywania instytucji zachowku, jest ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku, znana jako Kodeks cywilny. Dokument ten wszedł w życie wraz z początkiem 1965 roku, choć od tego czasu jego treść była wielokrotnie nowelizowana. Tekst dokumentu znaleźć można w Dzienniku Ustaw nr 16 na rok 1964, pod pozycją 93. 

Podstawowe kwestie dotyczące zachowku zostały na mocy Kodeksu cywilnego uregulowane następująco:

PODSTAWA PRAWNA

§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.


Art. 991., § 1-2. Kodeksu cywilnego

Kwestia przyjęcia zachowku została opracowana aż w dwudziestu jeden artykułach Kodeksu cywilnego (art. 991-1011). Do tego należy doliczyć także szereg orzeczeń sądowych doprecyzowujących kwestie związane z przyznaniem zachowku. Nic więc dziwnego, że prawo zachowkowe jest jednym z najbardziej problematycznych i spotyka się z tak częstym zaciąganiem porad prawnych wśród powodów i powódek. 

Komu przysługuje zachowek?

Zachowek to uprawnienie przysługujące tylko najbliższym krewnym zmarłego spadkodawcy, czyli:

  • zstępnym (przede wszystkim dzieciom, a w dalej kolejności bywa, że także wnukom),
  • rodzicom,
  • małżonkowi spadkodawcy.

Zachowek nie będzie przysługiwał osobom spoza najwęższego kręgu rodzinnego – ani wujostwu, ani kuzynostwu itp. Zachowku nie otrzyma także teściowa, teść, synowa i zięć – niezależne od relacji, jakie ich łączyły. Jedyny sposób na obdarowanie majątkiem osób innych niż najbliższe, to uwzględnienie ich w testamencie lub dokonanie na ich korzyść darowizn. 

Komu nie przysługuje prawo za zachowku?

Jak wyjaśniliśmy powyżej, zachowek przysługuje tylko najbliższym krewnym zmarłego (dzieciom i rodzicom), a także jego małżonkowi. Od tej reguły istnieje jednak kilka prawnie wskazanych odstępstw.

Zachowek nie przysługuje osobie, która:

  • została wydziedziczona przez spadkodawcę w testamencie;
  • została uznana za niegodną dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu (zdarzyć tak się może tylko w określonych przypadkach, na przykład wtedy, gdy potencjalny spadkobierca dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciw spadkodawcy);
  • otrzymała od spadkodawcy (jeszcze za jego życia) darowizny majątkowe, których wartość była co najmniej równa wysokości potencjalnie należnego zachowku;
  • była małżonkiem spadkodawcy, lecz w chwili jego śmierci pozostawała z nim w prawnej separacji,
  • była małżonkiem spadkodawcy, lecz w chwili jego śmierci trwał proces o rozwód z wnioskiem o wyłączną winę małżonka żądającego zachowku (sąd może wydać takie orzeczenie tylko na skutek powództwa złożonego przez któregokolwiek z pozostałych spadkobierców).

Co może być tytułem zachowku?

Osoba, która z racji bliskiego pokrewieństwa lub spowinowacenia jest uprawiona do otrzymania zachowku, może żądać zapłaty określonej sumy pieniężnej. Podmioty zobowiązanie do zapłacenia zachowku to:

  • spadkobiercy powołani do dziedziczenia na mocy testamentu, 
  • osoby, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny, 
  • osoby obdarowane darowizną doliczoną do spadku.

Warto w tym miejscu dodać jednak, iż tytułem zachowku nie można żądać wydania określonych przedmiotów z majątku spadkowego. Wszystko dlatego, że zachowek rekompensuje jedynie ekonomiczny interes pokrzywdzonego spadkobiercy. Nie pozwala on na uzyskanie ze spadku konkretnych przedmiotów mających wartość majątkową lub sentymentalną. 

Oznacza to, iż przedmiotem (tytułem) zachowku nie może być między innymi:

  • nieruchomość,
  • samochód,
  • udziały w firmie,
  • cenna biżuteria,
  • dzieła sztuki itp.

Ile wynosi zachowek w 2023 roku?

Osoba uprawniona do zachowku może żądać określonej części majątku spadkodawcy, a ściślej mówiąc – konkretnej kwoty pieniężnej o wartości określonej jako część majątku spadkowego. Warto jednak mieć na uwadze, iż kwota ta nie jest odgórnie dana ani wskazana w kodeksie cywilnym. Ustawodawca przewidział jedynie podstawowe wzorce wyliczenia zadatku, ale samo określenie sumy przebiega indywidualnie dla każdego przypadku. 

Wartość zachowku zależy od kilku czynników. Chodzi przede wszystkim o liczbę osób, które mogą domagać się zachowku. Co więcej, dla wysokości zadatku istotne jest także określenie wartości darowizn dokonanych za życia przez spadkodawcę darowizn. Oczywiście treść testamentu (ostatnia wola spadkodawcy) też jest brana pod uwagę. 

Wysokość zachowku w 2023 roku

Zachowek nie ma stałej wysokości. Jego kwota zależy od kilku czynników, takich jak:

  • liczba osób uprawnionych do zachowku,
  • treść testamentu spadkodawcy i przewidziane przez niego spadki,
  • kwota darowizn przekazanych za życia przez spadkodawcę,
  • substrat zachowku, a więc majątek spadkodawcy stanowiący podstawę liczenia zachowku.

Do substratu zachowku (stanowiącego podstawę wszelkich wyliczeń spadkowych) zalicza się wartość czynną spadku (aktywa spadkodawcy) pomniejszoną o długi spadkowe (pasywa). Co ważne, na majątek dodatni składa się nie tylko kwota majątku spadkowego, lecz także wartości poszczególnych składników majątkowych, którymi spadkodawca zadysponował jeszcze za życia.

Jak dochodzić prawa do zachowku?

Pokrzywdzony krewny spadkodawcy, który nie został uwzględniony w jego testamencie jako spadkobierca, dysponuje tak zwanym roszczeniem o zapłatę. Dotyczy ono osób powołanych do spadku w testamencie, a także tych, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę. W dalszej kolejności zobowiązaną do zapłaty może stać się osoba z ustanowionym zapisem windykacyjnym.

Formy wypłaty zachowku

Zadośćuczynienie żądaniu wypłaty zachowku polega na zapłacie na rzecz uprawnionego odpowiedniej kwoty pieniężnej. Może to nastąpić:

  • dobrowolnie (na mocy spisanej ugody),
  • na mocy powództwa wytoczonego przed sądem cywilnym.

To już zależy od chęci współpracy ze strony osób zobowiązanych do wypłacenia na rzecz uprawnionego do zachowku odpowiedniej sumy pieniędzy.Warto jednak zauważyć, iż wstępując na drogę sądową, zyskanie wyroku sądowego zobowiązującego do zapłaty zachowku stanowić będzie półmetek całego procesu. Zwykle bowiem zobowiązani do zapłacenia pozwani nie są chętni wywiązać się z orzeczenia sądu. Wówczas należy skorzystać z pomocy egzekucji przez komornika – a to dodatkowy czas i dodatkowe koszty.

Droga sądowa jest bardziej męcząca, czasochłonna i kosztowna (samo złożenie pozwu kosztuje nas 5% od żądanej sumy sporu), jednak czasami nie mamy wyboru i musimy z niej skorzystać. Co pozytywne jednak, to fakt, iż wniesienie pozwu z żądaniem zapłaty zachowku przerywa bieg przedawnienia roszczenia o zachowek. A to może nastąpić już po 5 latach od ogłoszenia testamentu.

Podsumowanie

  1. Zachowek jest prawnym narzędziem wypłaty majątku spadkowego na rzecz najbliższych krewnych zmarłego – wtedy, gdy ten nie przewidział ich w swoim testamencie.
  2. Aktem prawnym, który reguluje kwestię obowiązywania instytucji zachowku, jest ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku, znana jako Kodeks cywilny.
  3. Zachowek to uprawnienie przysługujące tylko najbliższym krewnym zmarłego spadkodawcy, czyli jego dzieciom, rodzicom, a także małżonkowi spadkodawcy.
  4. Zachowek nie przysługuje osobie, która została wydziedziczona przez spadkodawcę w testamencie lub uznana za niegodną dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu.
  5. Na przyznanie zachowku nie może liczyć małżonek spadkodawcy, o ile w chwili jego śmierci pozostawał z nim w separacji lub w trakcie procesu rozwodowego z wyłączną winą po swojej stronie.
  6. Tytułem zachowku nie można żądać wydania określonych przedmiotów z majątku spadkowego. Zachowkiem może być jedynie określona suma pieniędzy.
  7. Zachowek nie ma stałej wysokości. Jego kwota zależy od kilku czynników, takich jak  liczba osób uprawnionych do zachowku czy treść testamentu spadkodawcy i przewidziane przez niego spadki.
  8. Zadośćuczynienie żądaniu wypłaty zachowku polega na zapłacie na rzecz uprawnionego odpowiedniej kwoty pieniężnej. Może to nastąpić dobrowolnie (na mocy spisanej ugody) lub na mocy powództwa wytoczonego przed sądem cywilnym.
author
Halszka Gronek
Ekspertka finansowa na zadluzenia.com, ukończyła dziennikarstwo i socjologię na Uniwersytecie Gdańskim. Autorka kompendiów wiedzy na temat społecznych aspektów świata finansów i ekonomii.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.

Wszystkie komentarze

olek
olek
2019-05-23 10:20:51

po co piszecie kwota zachowku jak potem od razu jest ze nie ma stałej kwoty

Podobne artykuły

Toyota Bank sesje przychodzące i wychodzące

Chcesz sprawdzić, o której godzinie przelew ma szansę dotrzeć na rachunek w Toyota Banku? A może chcesz dowiedzieć się, kiedy pieniądze z tego banku są wysyłane? Sprawdź sesje przychodzące i wychodzące Elixir w Toyota Banku.

author
Dominika Byczek
31 grudnia 2022
Ekspertka finansowa, redaktorka, magister Uniwersytetu Gdańskiego. Z zadluzenia.com związana od 2014 roku, redaktor naczelna portalu do 2020 roku. Specjalizuje się w tworzeniu poradników finansowych.

Alior Bank w Tucholi

Alior Bank to jeden z największych banków detalicznych w Polsce. Sprawdzamy placówki i oddziały w Tucholi – zobacz godzinę otwarcia, dane kontaktowe i opinie.

author
Aleksandra Gościnna
17 maja 2019
Ekspertka finansowa, magister Uniwersytetu Gdańskiego i absolwentka studiów podyplomowych na UW. W latach 2021-2023 redaktor naczelny zadluzenia.com. Specjalistka ds. e-marketingu i promocji online.

PKO BP w Tarnowie

PKO BP jest największym bankiem w Polsce. Sprawdź placówki i oddziały w Tarnowie – godziny otwarcia, dane adresowe oraz ofertę.

author
Aleksandra Gościnna
21 sierpnia 2019
Ekspertka finansowa, magister Uniwersytetu Gdańskiego i absolwentka studiów podyplomowych na UW. W latach 2021-2023 redaktor naczelny zadluzenia.com. Specjalistka ds. e-marketingu i promocji online.

Kasa Stefczyka Tomaszów Lubelski

Potrzebujesz informacji o placówkach Kasy Stefczyka w Tomaszowie Lubelskim? Znajdziesz je wszystkie tutaj, gotowe do wykorzystania. Sprawdź adres, numer telefonu, godziny otwarcia i mapę dojazdu.

author
Julia Wierciło
14 marca 2024
Ekspertka finansowa, związana z zadluzenia.com od 2022 roku. Absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Znana z niekonwencjonalnego podejścia do świata finansów. W artykułach przyjmuje perspektywę bycia blisko ludzi.

Umowy śmieciowe – Polska na drugim miejscu w Europie

Jak wynika z najnowszego opracowania opublikowanego przez Eurostat (Europejski Urząd Statystyczny), Polska zajmuje drugie miejsce w Europie pod względem zatrudnienia na tzw. „umowach śmieciowych” (dane za rok 2017). Obecnie jest to 26,1% wszystkich umów. Dla porównania w Wielkiej Brytanii jest to 5,6%, a w Niemczech 12,9.

author
Dominika Byczek
14 czerwca 2018
Ekspertka finansowa, redaktorka, magister Uniwersytetu Gdańskiego. Z zadluzenia.com związana od 2014 roku, redaktor naczelna portalu do 2020 roku. Specjalizuje się w tworzeniu poradników finansowych.

T-Mobile Usługi Bankowe w Nowym Sączu

T-Mobile Usługi Bankowe to nowoczesny bank internetowy posiadający ponad 20 placówek stacjonarnych. Sprawdź informacje na temat placówki w Nowym Sączu.

author
Patryk Byczek
12 marca 2019
Ekspert finansowy, z zadluzenia.com związany od 2015 roku. Absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. Redaktor naczelny portalu, specjalizuje się w analizie produktów finansowych, promocji bankowych i recenzowaniu kredytów.
Porównaj