Emerytura specjalna – kto może otrzymać?

W pewnych szczególnie uzasadnionych przypadkach Premier Rzeczypospolitej ma możliwość przyznania specjalnej emerytury na rzecz zasłużonego obywatela Polski. W dzisiejszym artykule sprawdzimy, kto i na jakiego podstanie może otrzymać to świadczenie.

Emerytura specjalna – co to jest?

Jak wynika z przepisów prawnych Prezes Rady Ministrów posiada stosowne uprawnienia do przyznania emerytury na warunkach specjalnych. Decyzja w tej sprawie przebiega w drodze administracyjnej, a przyznane świadczenie wypłacane jest z budżetu państwa (nie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jak ma to miejsce w przypadku „standardowych” emerytur). 

Podobne przywileje posiada także Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Warto jednak zaznaczyć, iż decyzja prezesa ZUS o przyznaniu emerytury specjalnej jest mniej uznaniowa od decyzji szefa rządu. Prezes powinien kierować się przede wszystkim szczególnymi okolicznościami, mając na uwadze względy socjalne. Natomiast premier kieruje się zasługami danego obywatela i na ich podstawie przyznaje specjalną emeryturę. 

Decyzje w sprawie przyznania specjalnej emerytury (zarówno te wydawane przez prezesa ZUS, jak i szefa rządu) mają charakter uznaniowy. Przepisy dotyczące tego, kto może otrzymać specjalne świadczenie, nie są bowiem szczegółowo sprecyzowane. Od decyzji nie można odwołać się w sądzie powszechnym. W drodze wyjątku podlegają one jednak kontroli Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego.

Dla kogo emerytura specjalna?

Przepisy prawne nie wskazują jednoznacznie na wytyczne, wedle których Prezes Rady Ministrów powinien podejmować swe decyzje o przyznaniu specjalnych emerytur. Ogólnie sformułowany przepis ustanawia, iż emerytury na specjalnych warunkach udzielić można w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Sposób definiowania tego nieostrego sformułowania jest jednak uznaniowy – zależy od indywidualnej decyzji premiera. 

Jak wynika z dotychczasowego orzecznictwa, emerytura specjalna należy się osobie, która mimo swych wyjątkowych zasług dla kraju nie otrzymała emerytury powszechnej. Powodem do tego musiał być jednak „szczególny przypadek”: zdarzenie losowe, stan zdrowia czy brak możliwości wypracowania odpowiednio długiego stażu pracy. 

Oczywiście emerytura specjalnie nie może być przyznana osobie, która nie osiągnęła wieku emerytalnego. Można więc powiedzieć, że emerytura specjalna może być wypłacona osobie, która osiągnęła odpowiedni wiek, jednak wskutek szczególnych okoliczności nie spełniła innych warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty. Ponadto osoba ta powinna wykazać wyjątkowe zasługi dla kraju i co najważniejsze: powinna znajdować się w finansowej potrzebie. 

Podstawa prawna

Aktem prawnym, na mocy którego możliwe jest udzielenie specjalnej emerytury przez premiera, jest Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dokument ten znajduje się w Dzienniku Ustaw nr 162 na rok 1998, pod pozycją 1118. Warto jednak wspomnieć, iż zawarta w tej ustawie reguła przyznawania specjalnych emerytur jest nieostra i niewystarczająco sprecyzowana:

Dodatkowe regulacje w sprawie przyznawania specjalnych emerytur zostały opracowane na podstawie orzecznictwa sądowego – a więc „w praktyce”. I tak, przykładowo, w orzeczeniu z 17 października 2006 roku (sygn. akt P 38/05) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że dla przyznania świadczenia specjalnego konieczne jest wystąpienie dwóch przesłanek: szczególnej zasługi wnioskodawcy w jakiejś dziedzinie (lub szczególnego zdarzenia losowego) oraz złej sytuacji materialnej wnioskodawcy. 

Podobnie w wyroku z 6 marca 2008 roku (sygn. akt I OSK 1839/07) Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, że emerytura specjalna jest świadczeniem wyjątkowym, mającym za zadanie polepszenie sytuacji materialnej osób, których szczególne zasługi dla życia społecznego uzasadniają odstępstwo od ogólnie przyjętych zasad przyznawania tego rodzaju świadczeń. 

Wysokość emerytury specjalnej

Decyzja w sprawie przyznania emerytury specjalnej jest uznaniowa. Oznacza to, że premier nie jest ograniczony co do samego przyznania świadczenia, a także jego co to jej wysokości. W praktyce kwoty przyznawanej emerytury specjalnej wahają się od 800 zł do 2500 złotych. Ich ostateczna wysokość zależy przede wszystkim od sytuacji materialnej wnioskodawcy, a także od rangi jego zasług na rzecz państwa. 

Przykładowo w 2013 roku Kancelaria Premiera przyznała 14 emerytur specjalnych, z czego pięć (w wysokości od 700 do 2000 zł brutto) przyznano zasłużonym byłym działaczom opozycyjnym, a pięć (800-2000 zł) – osobom zasłużonym dla kultury i nauki polskiej. Pozostałe cztery emerytury dostali obywatele zasłużeni w innych dziedzinach, w tym jedna wdowa. 

Rok póżniej, w 2014 roku, premier przyznał 12 emerytur specjalnych. Osiem z nich, w wysokości 1200-2500 zł, wypłacono na rzecz byłych działaczy opozycji demokratycznej, trzy (800-1500 zł) – zasłużonym dla kultury polskiej i działalności społeczno-politycznej. Jedno świadczenie w wysokości 900 złotych otrzymała natomiast wdowa. 

Jak wynika z danych zgromadzonych w Centrum Informacyjnym Rządu, w 2016 roku zarejestrowano aż 432 nowe wnioski o przyznanie świadczeń specjalnych od Prezesa Rady Ministrów. Ówczesna premierka, Beata Szydło, przyznała wówczas renty i emerytury specjalne 61 osobom. Ich średnia wysokość świadczeń (po zaokrągleniu) wynosiła 2032,79 zł. 

Kto otrzymał emeryturę specjalną?

Jak wynika z zapisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, szef rzadu ma obowiązek przedstawić sejmowi RP informację specjalnych emeryturach i rentach, jakie z jego decyzji zostały przyznane w poprzednim roku kalendarzowym. Ostateczny termin na złożenie tychże informacji ubiega 31 stycznia danego roku kalendarzowego. 

Sam fakt sprawozdania przez sejmem nie oznacza jednocześnie, iż dane dotyczące beneficjentów emerytur specjalnych trafią do wszystkich Polaków. Informacja o tym, kto dostał specjalne świadczenie na mocy decyzji premiera, jest chroniona i podlega tajemnicy. Kancelaria Premiera powołuje się przy tym na regulacje prawne:

Warto jednak zaznaczyć, że wcześniejsze rządy, na mocy nieobowiązujących już przepisów, informowały o udzielaniu specjalnych emerytur. Stąd właśnie wiadomo, że Jerzy Buzek przyznał dożywotnie świadczenie byłej marszałkini senatu, Alicji Grześkowiak, a także byłemu ministrowi (bez teki) i koordynatorowi służb specjalnych, Januszowi Pałubickiemu. Specjalną emeryturę dostał też Jacek Kuroń, współzałożyciel KOR.

Podsumowanie

Źródła:
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19981621118/U/D19981118Lj.pdf
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20061931429/T/D20061429L.pdf
http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/61489D091E